مرضیه نصیری
اسلام و جایگاه زن
یاسر سلیمی نمین
حکومت اسلامی ایران و گفتمان حقوق بشر اسلامی: از شکل گیری تا زوال
گرداننده: آزاده فتحی
چکیده‌ها
مرضیه نصیری
اسلام و جایگاه زن
با توجه به مبارزه زنان ایران برای احقاق حقوق فردی و اجتماعی خود در سال‌های اخیر و به اوج رسیدن این تلاش طاقت فرسا، پرداختن به ریشه‌های این مبارزه و بررسی انگیزه های اصلی آن ضروری می‌نماید. بزرگترین و مهمترین مسئله ای که به صراحت در مقابل این حق بدیهی زنان ایران قدرت نمایی کرده و‌باعث ایجاد محدودیت های روزافزون برای ایشان می گردد، مسئله شریعت و مفاهیم نظری دیانت اسلام است.
و از آنجا که این دیانت مهمترین مفاهیم خود را از متن محوری اش یعنی قرآن وام گرفته است، برای پژوهش در مورد این موضوع مهم، واکاوی متن مقدس این گروه دینی، امری اجتناب‌ناپذیر است. در این پژوهش تلاش می‌شود که جایگاه زن در اسلام با ارجاع به متن صریح قرآن بررسی و با مطالباتی که امروزه زنان ایرانی به دنبال آن هستند مقایسه شده و به این سوال مهم پاسخ داده شود که آیا امکان رسیدن زنان به مطالباتشان ذیل اراده و شریعت اسلام، وجود دارد یا خیر. این پژوهش مستقیما با ارجاع به آیات و سوره های قرآن انجام خواهد گردید و متن را مستقل از تاریخ و‌حدیث بررسی خواهد کرد.
یاسر سلیمی نمین
حکومت اسلامی ایران و گفتمان حقوق بشر اسلامی: از شکل گیری تا زوال
انقلاب ۱۹۷۹ در ایران موجب آشفتگی در مفاهیمی مانند حقوق بشر شد. انقلابیون در اعلامیه‌های خود به اسناد بین المللی حقوق بشر استناد کرده و خواستار رعایت مفاد آنها می‌شدند اما با در دست گرفتن حکومت، مقابله آنان با حقوق بشر برای تن ندادن به آن آغاز شد. تدوین قانون اساسی مبتنی بر شرع، نخستین اقدام برای محدود کردن حقوق بشر با گفتمان اسلامی بود.
در سال ۱۹۷۹ تدوین اعلامیه حقوق بشر در اسلام در سازمان همکاری اسلامی (کنفرانس اسلامی سابق) مطرح شد که پس از ارائه پیش نویس‌های متعدد و مباحثات بی‌نتیجه، با اصرار و پیگیری ایران و برگزاری آخرین اجلاس کارشناسان در تهران در سال ۱۹۸۹ به تصویب اعلامیه «قاهره در مورد حقوق بشر در اسلام» در سال ۱۹۹۰ منتهی شد. این اعلامیه در ایران با عنوان اعلامیه حقوق بشر اسلامی و محمد تقی جعفری به عنوان یکی از نویسندگان اصلی آن شناخته می شود.
در حالیکه در ادبیات موجود در زمینه اسلام و حقوق بشر معادلی در زبان‌های عربی و ترکی برای «حقوق بشر اسلامی» وجود ندارد. در سال 2008 به پیشنهاد ایران، پنجم اگوست مصادف با سالگرد تویب اعلامیه قاهره توسط سازمان همکاری اسلامی به عنوان روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی نام گذاری شد. آغاز بازبینی اعلامیه قاهره در سال ۲۰۱۵ و تصویب آن با عنوان «اعلامیه قاهره حقوق بشر سازمان همکاری اسلامی» در سال ۲۰۲۰ موجب سردرگمی و مخالفت شدید مقامات ایران شد و در اجلاس وزرای خارجه، هیئت ایران مخالفت علنی خود را ابراز و از پیوستن به اجماع برای تصویب اعلامیه خودداری نمود.
در اعلامیه جدید بر خلاف اعلامیه قبلی، تمام ارجاعات به شریعت اسلامی حذف شده و بر اصول اسلام تأکید شده است. بررسی دقیق اجلاس کارشناسان در تهران و اجلاس وزرای خارجه در قاهره می‌تواند روند شکل‌گیری گفتمان حقوق بشر اسلامی را نشان دهد. مقاله حاضر در بخش نخست بر اساس اسناد دسته اول از آرشیو شخصی محمدتقی جعفری روایتی جامع از اجلاس‌های مذکور به دست می‌دهد. همچنین روایت سایر شخصیت‌های ایرانی که در تدوین اعلامیه قاهره نقش داشتند نیز بررسی خواهد شد.
در بخش دوم مقاله دلایل و روند اصلاح و بازبینی اعلامیه قاهره و نقش ایران در آن بررسی خواهد شد. این بررسی نشان می‌دهد که چگونه گفتمان حقوق بشر اسلامی بر اثر فشارهای خارجی و تحولات داخلی به مرور زمان دچار زوال شد. در بخش سوم با مقایسه اجمالی متن اعلامیه قاهره ۱۹۹۰ و اعلامیه سال ۲۰۲۰ تغییرات اساسی در گفتمان اسلام و حقوق بشر نشان داده می‌شود. مقاله نتیجه می‌گیرد گفتمان حقوق بشر اسلامی مطلوب حکومت اسلامی ایران در پی تحولات بین‌المللی و داخلی کشورهای اسلامی دچار زوال شد و با بازبینی و تصویب اعلامیه جدید قاهره در سال ۲۰۲۰ به پایان رسید.
مقاله نشان می‌دهد حکومت اسلامی ایران به اعلامیه قاهره برای توجیه نقض معاهدات حقوق بشری در عرصه بین‌المللی و داخلی نیاز دارد و هر چند کاربرد آن در عرصه بین‌المللی کوتاه‌مدت بود اما همچنان با انکار و مسکوت گذاشتن تغییر اعلامیه قاهره در عرصه داخلی به آن اتکا می‌کند.