الهام غفارزاده
نقش کمپین «ضمیمه» در مبارزه با تبعیض جنسیتی در کتاب‌های درسی ایران: تحلیلی بر فعالیت‌ها و تاثیرات آن در فضای مجازی
سعید پیوندی
آیا می توان از وجود ایدئولوژی جنسیتی در کتاب های درسی ایران سخن گفت؟
مریم میرزا
ترویجگری برابری جنسیتی در خارج از ایران برای داخل کشور
گرداننده: مریم میرزا
چکیده‌ها
الهام غفارزاده
نقش کمپین «ضمیمه» در مبارزه با تبعیض جنسیتی در کتاب‌های درسی ایران: تحلیلی بر فعالیت‌ها و تاثیرات آن در فضای مجازی
هدف این مطلب تحلیل سنجشگرانه تجربه دو سال فعالیت کمپین ضمیمه در افزایش آگاهی عمومی درباره رفع تبعیض جنیستی از کتاب‌های درسی است. مساله بر سر این است که در ایران بر خلاف بسیاری از کشورهای دیگر با وجود اشکال گوناگون نابرابری‌های جنسیتی در آموزش هیچ سیاست رسمی برای مقابله با این پدیده وجود ندارد.
آنچه در فعالیت‌ها و برنامه درسی درباره نابرابری جنسیتی به چشم می خورد به نوعی بازتاب سیاست‌های رسمی حکومتی در حوزه زنان است (پیوندی، ۲۰۱۹). پرسش اصلی این است که چگونه در فضای بسیار بسته مدارس ایران معلمان بطور واقعی می‌توانند گام‌های مشخصی در راستای برابری جنسیتی بردارند؟
داده‌های این مقاله شامل ارائه داده‌های کیفی و کمی فعالیت‌های کمپین «ضمیمه» است. «ضمیمه» به عنوان نخستین کمپین رفع تبعیض جنسیتی از کتاب‌های درسی، بر پایه اصل اساسی «حق دسترسی به آموزش فارغ از تبعیض» از سال ۱۴۰۰ شکل گرفته است.
این کمپین با انجام یک پژوهش جامع بر محتوای بصری و متنی کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، نخستین گام‌های عملی خود را برای مقابله با فرهنگ و محتوای آموزشی جنسیت‌زده در نظام آموزشی ایران برداشته است. «ضمیمه» کمپینی فراتر از یک پژوهش بر روی محتوای کتاب‌های درسی است و فعالیت‌های مستمر و گسترده‌ای در فضای مجازی انجام داده است.
مقاله با تاکید بر اهمیت حضور در فضای مجازی به بررسی محتوای بیش از ۳۰۰ پست منتشر شده توسط ضمیمه پرداخته است و استقبال، بازخوردها و نتایج این پست‌ها را بررسی می‌کند. در مجموعه «سلامت روان برای خود و کودکان»، با تمرکز بر اهمیت سلامت روان برای کودکان، تأکید بر گفتگوی سازنده و آموزش درک و پذیرش احساسات، به والدین و معلمان راهکارهایی ارائه داده شده است تا چرخه‌های معیوب تربیتی بین‌نسلی را بهبود بخشند.
همچنین، با بررسی کلیشه‌های جنسیتی در مدارس و جامعه، مجموعه داستان “چراها” به تفکیک و نقد این کلیشه‌ها می‌پردازد. از طریق معرفی زنان نامدار ایرانی معاصر در رشته‌های مختلف، در مجموعه‌ای به نام «جادوگرها» ضمیمه نشان می‌دهد چگونه این زنان ایرانی در حوزه‌هایی که غالباً توسط مردان احاطه شده‌اند، موفق و پیشتاز هستند.
ضمیمه همچنین با انتشار مجموعه «چطور پسرم را یک فمینیست تربیت کنم» با هدف تمرکز بر اهمیت تربیت فرزندان در کنار اهمیت آموزش مفاهیم مرتبط با برابری به کودکان توسط والدین تاکید کرده است.
تیم ضمیمه تلاش کرده است که از تمام ابزارهای دیجیتال برای حضور در شبکه‌های اجتماعی بهره برده و در همین راستا با انتشار پادکست به بازگویی تجربه‌های مخاطبان در مورد مفاهیمی چون غیرت، مردانگی سمی، جشن تکلیف و زندگی در فضای تبعیض‌آمیز کمک کند.
علاوه بر این، تدوین و انتشار بیش از ۳۰ کتابچه آموزشی برای کمک به معلمان و والدین در مواجهه با این مسائل، بخشی دیگر از تلاش‌های «ضمیمه» است.
همچنین ضمیمه در راستای ارتباط با مخاطبان بیشتر با رسانه ایران‌وایر همکاری داشته است که در نتیجه آن گفتگوهای زنده هفتگی با حضور فعالان و کارشناسان مرتبط با حوزه برابری جنسیتی، با هدف تشخیص و مقابله با تبعیضات جنسیتی به مخاطبان برگزار شده است تا با فراهم کردن فضایی گفتگومحور به درک بهتر نیازهای معلمان و والدین در مبارزه با تبعیض جنسیتی بپردازد.
سعید پیوندی
آیا می توان از وجود ایدئولوژی جنسیتی در کتاب های درسی ایران سخن گفت؟
نابرابری های جنسیتی در گفتمان آموزش رسمی در ایران موضوع اصلی شماری از پژوهش های داخل و خارج ایران را تشکیل می دهد (پیوندی، ۲۰۱۹). این پژوهش بطور عمده به وجود کلیشه های جنسیتی در حوزه های گوناگون در مطالب درسی اشاره می کنند و یا گاه به مقایسه با برنامه درسی پیش از سال ۱۳۵۷ می پردازند.
پژوهشی که در چهارچوب پروژه ضمیمه در سال ۲۰۲۳ بروی کتاب های درسی دوره ابتدایی ایران انجام شد در جستجوی پاسخ به یک پرسش اساسی در رابطه با پدیده نابرابری جنسیتی در آموزش ایران است: آیا اشکال گوناگون نابرابری در کتاب های درسی ایران را می توان نوعی ایدئولوژی جنسیتی دانست که از انسجام و پیوستگی در برنامه درسی جمهوری اسلامی برخوردارند ؟
آگر پاسخ به پرسش مثبت است چه معیارها و نشانه های مشخصی برای توضیح این ایدئولوژی جنسیتی وجود دارد؟ پژوهش ضمیمه مربوط به آخرین نسل کتاب های درسی ایران (۱۴۰۱-۱۴۰۲) می شود که در پی اجرای سیاست تحول بنیادی نظام آموزشی از سال ۱۳۹۱ به این سو تدوین شده اند.
این پژوهش بروی ۴۱ کتاب درسی دوره ابتدایی (۶ سال) انجام شده است و شامل بررسی تحلیلی کمی و کیفی ۲۷۰۱ تصویر و ۴۸۳ واحد درسی می شود.
جدول تحلیلی بررسی متون و تصاویر به ۷ زمینه اصلی در حوزه نابرابری های جنسیتی توجه کرده است: نوع حضور کمی زن و مرد در تصاویر و متون، نوع اختلاط جنسیتی در فضای عمومی و خصوصی، خانواده، بازار کار، شخصیت های نامدار، پوشش بدن. هدف پژوهش نشان دادن مصداق های عینی نابرابری ها و کلیشه های مطالب درسی و نوع برخورد آنها با موضوع برابری جنسیتی است
مریم میرزا
ترویجگری برابری جنسیتی در خارج از ایران برای داخل کشور
جنبش «زن، زندگی، آزادی» نه تنها بار دیگر و شفاف‌تر از همیشه نشان داد که آنچه که هنجار تلقی و تحمیل می‌شود قابل تغییر است و «جهان دیگری ممکن است» که همچنین مشخص کرد تا چه اندازه نسل جدید ایران آگاهانه آماده کلنگ زدن به ستون‌های از پیش برساخته جامعه‌ای نابرابر است.
با این‌همه در طول این جنبش بار دیگر موضوع فعالیت خارج از کشور و فعالیت داخل کشور مورد بحث فراوان قرار گرفت. در میان بحث‌های شکل گرفته، سوال اصلی شاید آن باشد که ترویجگری مدنی از خارج از کشور برای بهبود شرایط در داخل کشور که شرایطی بسته و پرخطر است تا چه اندازه شدنی است؟
در صورت شدنی بودن، آیا فعالیت‌های خارج آن‌طور که دسته‌جات ارتش سایبری جمهوری اسلامی ادعا می‌کنند و البته منتقدانی اصیل هم درباره آن بحث می‌کنند، “محل کسب بودجه است” و بی‌تاثیر در داخل؟ چالش‌ها و حساسیت‌های ادوکسی (ترویج) از خارج از کشور چه هستند؟
هدف این نوشته، مطالعه موردی این موضوع با رجوع به تجربه میدانی کمپین «ضمیمه» (کمپین رفع تبعیض جنسیتی از کتاب‌های درسی ایران) است و پاسخگویی به پرسش‌های مطرح، در پرتوی تجربه بیش از یک سال و نیم کار ترویج فعالان این کمپین.
این نوشته در پی آن است که آنچه را که ما در کار گروهی فشرده‌مان در «ضمیمه» و کار دیگر افراد و گروه‌های فعال در حوزه برابری جنسیتی تجربه و مشاهده کرده‌ایم با تمرکز بر این پرسش‌ها به بحث بگذارد:
۱- وقتی از تاثیر حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم؟
۲- چالش‌های فعالیت “ادوکسی” فعالان خارج از کشور برای پایداری دیجیتال و واقعی کارشان چیست؟ (بحث درباره حملات دیجیتال اعم از فنی و غیر فنی نظیر کمپین‌های بدنام‌سازی فعالان فمینیست تاثیرگذار و …)
۳- مسایل و حساسیت‌ها در رابطه با کار برای/با افراد و گروه‌های داخل کشور و در فضای سرکوب شدید چیست؟ (بحث درباره وضعیت اینترنت، تاثیر شبکه‌ای نام‌امنی یک فعال بر دیگران و …)
۴- پیشنهادها (تا چه اندازه کنش‌های ترویج‌گرانه با نیازها و انتظارات کسانی که هدف این نوع پروژه‌ها هستند سازگارند و چگونه کار ترویج گری در شرایط ایران به یک رفت و برگشت دایم میان راهکارها و راهبردهای ترویج از یکسو و کارایی و اثربخشی آنها از سوی دیگر تبدیل می‌شود.
این رابطه پویا و زنده است که به ترویجگری اعتبار و معنا می‌بخشد و آن را از یک پیام یک سویه از بالا به پایین به یک چرخه پویا تبدیل می‌کند که سنجش و برخورد انتقادی هسته اصلی آن را تشکیل می‌دهد.)