بررسی تز نفرین نفت از دیدگاه اقتصاد سیاسی در برنامه‌های توسعه دوره پهلوی و برنامه اول توسعه در دوره جمهوری اسلامی

چکیده

نظریه نفرین نفت بر این نکته تاکید دارد خساراتی که نفت بر ملت‌های دارنده‌ی آن‌ها تحمیل کرده بیش از سود و منفعتشان بوده است. در این مقاله تلاش شده که به این نظریه در قالب بررسی سه موضوع: روند برنامه‌ریزی و سازمان برنامه، رویدادهای سیاسی دوران‌های مورد نظر، تئوری‌های نفرین نفت و تاریخچه درآمدهای نفتی پاسخ دهد. روشی که برای نگارش این مقاله مورد استفاده قرار گرفت ترکیبی از چهار روش هرمنوتیک عینی، تحلیل گفتمان، فرا تحلیل و تحلیل روایت است. همزمانی ورود درآمدهای نفتی به کشور با پدیده دولت‌سازی مدرن، حکومت پهلوی را به اجرای توسعه آمرانه غربی (بدون درک ابعاد مختلف آن) واداشت در این مناسبات برخی عرصه ها از قافله رشد و تحولات جدید جا ماندند. در جمهوری اسلامی نیز الگوی حکومتی صدر اسلام در دستور کار قرار گرفت که در آن به درآمدهای نفت به شکل توزیعی و صدقه‌ای نگاه می‌شد لذا سرعت مصرف نفت و توزیع رانت آن به شدت افزایش یافت. سازمان برنامه با عملکرد درخشان به‌عنوان مغز متفکر توسعه‌ای کشور تا جایی که قدرت مطلقه به آن اجازه داده بود همواره نسبت به خطرات جدی خرج بی‌ضابطه درآمدهای نفتی هشدار می‌داد. در فقدان یک حاکمیت دموکراتیک، درآمدهای نفتی ابزار بسیار قدرتمندی هستند که چنانچه درک درستی از عملکردشان وجود نداشته باشد، به‌جای توسعه و پیشرفت، جامعه را به‌سمت نابودی و ورشکستگی سوق می‌دهند لذا نفت را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن شرایط و عوامل تاثیر گذار بر آن نعمت یا نفرین خواند.