چکیده: این مطلب مروری است اجمالی بر تاریخ حضور سیاسی زنان از اواخر قرن ۱۳ شمسی تا ابتدای قرن ۱۵ شمسی. پرسش پایه‌ی این تحقیق مبتنی برچگونگی پیدایش فمینیسم سیاسی ونحوه حضور فمینیسم سیاسی در انتخابات در بیش از یک قرن گذشته است. این تحقیق در هفت جستار به ترتیب تاریخ وقایع، دراختیار خوانندگان قرار خواهد گرفت. مطلب زیر جستار چهارم از این مجموعه است.
گفتمان تن و نان در مواجهه با گفتمان فمینیسم سیاسی
دردوران کرونا علیرغم بهت و سکوت ناشی از شیوع بی‌رحمانه این بیماری، اما دو گفتمان درجریان‌های اصلی جنبش زنان غالب بود گفتمان تن و گفتمان نان.
گفتمان تنانه، در واقع نتیجه تداوم مبارزات ضد حجاب اجباری بود. افزایش خشونت در«قرنطینه» کرونایی درخانه و در جامعه از یک سو، افزایش ضرورت استفاده از شبکه‌های اجتماعی که بالقوه جغرافیای خبری و اطلاعاتی کاربران را گسترده کرده بود از سوی دیگر، موجب شد که نه تنها قتل‌های ناموسی و خشونت‌های خانگی در ایران به سرعتی باورنکردنی به جهان منتقل بشود بلکه تاثیر کمپین جهانی «من هم» باعث تشکیل کمپین‌های وطنی برعلیه آزار جنسی شد.
گفتمان نان نیز تحت تاثیر بی‌عدالتی برخاسته از سفره‌های تهی از نان خانواده‌ها و با بیکار شدن گروه کثیری از زنان که از طریق مشاغل «غیررسمی» تامین معاش می کردند، و نیز تحت تاثیر فشار تحریم ها و فساد حکومتی با موضوع زنانه شدن فقر وارد گفتمان‌های اصلی جنبش زنان شد.
شعارهای روز جهانی زن ۱۳۹۹، علیرغم نزدیک بودن به ایام انتخابات ریاست جمهوری تنها بر دو مسآله اصلی جامعه یعنی تن و نان می‌چرخید. اکثر شعارها برآیند بی‌عدالتی و فقر و نیز آزارهای جنسی و قتل‌های ناموسی بود.
در حوزه فمینیسم سیاسی فقدان گفتمان مبتنی بر انتخابات از سوی گرایش‌های مختلف در جنبش زنان هرچند با توجه به شرایط کشور طبیعی به نظر می‌رسید اما نادیده انگاشتن انتخابات ناشی از انفعال و خالی گذاشتن میدان حق مشارکت سیاسی زنان نبود. هرچند این میدان دیگر زمین بازی جنبش زنان نبود، اما این بار عاملیت فمینیستی بخش اعظم جنبش زنان، در قامتی جدید خود را با انکار آزادی انتخابات نشان می داد و این خود به نوعی استفاده کردن از فضای انتخاباتی به عنوان بازیگر عامل و نه بازیگر فریب خورده بود. در واقع نوع تحرکات اجتماعی زنان در دوره‌های مختلف انتخاباتی همواره تابع متغیرهایی مثل موقعیت و شرایط سیاسی و اجتماع جامعه، کاندیداهای تایید صلاحیت شده، موقعیت، مسائل منطقه و مسائل جهان بوده است.[i]
برابری‌خواهی از روز جهانی زن ۱۳۹۹ تا انتخابات ۱۴۰۰
اما در همان دوران صدایی ضعیف از سوی برخی از زنان نواندیش دینی و ملی مذهبی شنیده می‌شد. صدایی که شاید بیشتر نوعی پاسداشت آرمان «اعظم طالقانی» بود. کمپین نسبتا بی رونقی با نام « خانم ريیس جمهور»[ii] که قصد ادامه راه و دراهتزاز نگهداشتن پرچم اعتراض اعظم طالقانی به اصل ۱۱۵ را داشت. کمپین دیگری نیز از سوی جمعی از زنان اصلاح طلب به نام «جنبش انتخاباتی شیرزنان» تشکیل شده بود.
هرچند هردوکمپین با تکیه برحق مشارکت سیاسی زنان در حد نخبگان و ریاست جمهوری پا به میدان گذاشتند، اما کمپین خانم رئیس جمهور نه به کاندیدایی اشاره داشت و نه به جریان وحزبی. این کمپین فقط اصل ۱۱۵ را مورد اعتراض قرار داده بود. یعنی همانظور که صدیقه وسمقی ازمبتکران این کمپین تاکید کرده بود: « این کمپین به حق مهم سیاسی- اجتماعی زنان یعنی نامزدی ریاست جمهوری متمرکز شده تا این حق را مطالبه، پیگیری و در نهایت به نتیحه برساند … طرح این مطالبه محدود به یک جناح سیاسی یا یک گروه خاص نیست و فراجناحی است … برنامه کمپین انتخاب نامزد برای ریاست جمهوری نیست بلکه پیگیری حق زنان است تا بتوانند نامزد ریاست جمهوری شوند»[iii] صدیقه وسمقی به روشنی برنامه کمپین خانم ریئس جمهور را اعلام می‌کند و تاکید او بر حق مشارکت سیاسی زنان در سطح نخبگان است اما از سوی «جنبش انتخاباتی شیر زنان» که زنان اصلاح طلب و به ابتکار کسانی چون خانم راکعی راه اندازی شده بود صدای ویژه‌ای شنیده نشد.
گفتمان«خانم رئیس جمهور» دراینستاگرام
دوماه پیش از انتخابات، کمپین خانم رئیس جمهور به مثابه ائتلافی نمادین میان زنان اصلاح طلب و برخی از نواندیشان دینی در شبکه‌های اجتماعی آغاز به کار کرد. حالا قرار شده بود که نه تنها پرچم خانم طالقانی افراشته بماند بلکه علیرغم قهر اکثریت جامعه به ویژه جریان غالب جنبش زنان با انتخابات (بخوان رای دادن)، کاندیدایی هم از سوی زنان اصلاح طلب معرفی کردند. زهرا شجاعی کاندیدای زن جریان اصلاح طلبی و کمپین خانم رئیس جمهور مسئول تبلیغ ودفاع ازکاندیداتوری ایشان شد.
در اواسط اردیبهشت کمپین خانم رئیس جمهور تنها صدای زنانه ای بود که شنیده می‌شد. هرچند میزگردهای این کمپین با مدیریت و اجرای کارشناسانه و قدرتمند فخری محتشمی پور در اینستاگرام مخاطبان زیادی را جلب کرده بود، اما صدای فراجناحی روزهای اول اعلام موجودیت این کمپین کمتربه گوش می رسید تا جایی که در مناظره خانم الهه کولایی با خانم فخری محتشمی پوردر ۲۹ اردیبهشت، هردو زن میزبان و میهمان، در پاسخ به سوالی درباره همراهی و موافقت با زنان اصول‌گرا مشخصا اعلام کردند: «اول اصلاح طلبی و بعد کاندیداتوری، ما خواهان مشارکت سیاسی و حضور زن اصلاح طلب در سیاست هستیم.»[iv] ( نقل به معنی)
البته فخری محتشمی پور مدبرانه و جسورانه به بررسی و نقد نظراتی که به گفتمان سیاسی دوران انتخابات و کاندیداتوری زنان از سوی مخالف و موافق طرح شده بود نیز پرداخت: « به ما می‌گویند وقتی می‌دانید که شما را راه نمی‌دهند و رد صلاحیت می‌شوید چرا جلو می‌آیید؟ و ما در پاسخ به این نقدها می‌گوییم: زنان سالهاست از زمان مشروطه تا حالا همین کار را می‌کنند.» اما این نقدهای جسورانه در ادامه دفاع از حضور زنان در انتخابات و در جایگاه ریاست جمهوری اما راه را بر توجیهات حکام قوانین شریعت باز می‌گذارد: «ما می‌خواهیم برگردیم به زمان پیامبر که علما بهتر می‌دانند که ارزش زن در سیاست و تجارت تا چه حد حائز اهمیت بود.»
هرچند میتوان گفت که اشاره خانم محتشمی پور شاید اندک تاثیری در کورجنسیتی «علما» داشته باشد اما تجربه جنبش زنانی ما نشان داده که نکته ی راهبردی این جمله برای علما احتمالا فقط همان «برگشتن» به هزارو پانصد سال پیش است.
ایشان مجددا تاکید می کنند: «کسانی که میخواهند صلاحیت‌ها را اعلام کنند خودشان واجد صلاحیت نیستند. اقدامات آنها فراقانونی است بنابراین ما فعالیت هایمان را پس از انتخابات و رد صلاحیت‌ها هم ادامه میدهیم. قصد ما گفتمان سازی است. و رسالت ما این است که میدان را برای نابخردان خالی نکنیم.»
اما متاسفانه پس از رد صلاحیت‌ها به جز یکی دو بیانیه از سوی کاندیداهای رد صلاحیت شده هنوز شاهد اعتراض خاصی از سوی اصلاح طلبان نیستیم.
در برنامه دیگر پرستو سرمدی که میهمان میزگرد «خانم ریيس جمهور» است، به نمایندگی از کمیسیون زنان حزب اتحاد ملی با امیدواری می‌گوید:«زنان چهار دهه درمورد اصل ۱۱۵ در تفسیر صحیح از عبارت رجل سیاسی تلاش کردند و حالا حضور زنی واجد شرایط در لیست اصلاحات که از توانایی‌های لازم برای ریاست حمهوری هم برخوردار هستند نشاندهنده این است که اصلاح طلبان برای حمایت از کاندیدای زن آمادگی لازم را دارند. او با تکیه بر گفتمان توسعه معتقد است که «مهم‌ترین گام برای حرکت به سمت توسعه، عدالت جنیسیتی است و ما برای این که جامعه در مسیر توسعه حرکت کند باید حامی حضور زنان در سیاست باشیم. کورجنسی حاکمیت با به چالش کشیدن اصل ۱۱۵ به چالش کشیده می‌شود و این به چالش کشیدن کل تبعیض است.»
علیرغم امیدی که در حرفهای پرستو سرمدی وجود دارد اما حکومت که در دوره‌های پیشین حداقل برای نمایش مشروعیت انتخابات روی خوش به زنان نشان می‌داد، حالا تکیه داده بر مخده‌های تمامیت خواهی، نه وعده‌ای به زنان می‌داد، نه توضیحی درباره کلمه رجل اضافه کرد، و نه برای زهرا شجاعی یعنی تنها زن صاحب منصب و حائز شرایط ریاست جمهوری، جایگاه خاصی قائل شد. حتی در روز ثبت نام برای ورود ایشان از درهای ورودی « خواص» برنامه‌ریزی نشده بود. در عکس‌های معدودی که از ثبت نام زهرا شجاعی در رسانه ها دیده می‌شود، او تنهاست. زنان همفکرش آن روز همراه او نبودند. اما تعدادی از زنان و مردان همفکر زهرا شجاعی، هنگام ثبت نام آقای تاج زاده او را همراهی کردند. انگار جمهوری اسلامی هم میزان حساسیت جنسیتی زنان و مردان اصلاح طلب را محک زده بود، چون بی هیچ نگرانی از اعتراض‌های بعدی، خانم شجاعی هم رد صلاحیت شد.
[i] https://soundcloud.com/radiozamaneh/c9zve2vlhl6k گفنگو با منصوره شجاعی زنان وسقف شیشه ای نامزدی انتخابات
[ii] https://jahaneghtesad.com/انتشار-بیانیه-کمپین-خانم-رئیس-جمهور/
[iii] https://www.radiozamaneh.com/575010/ گفتگو با صدیقه وسمقی
[iv] https://www.instagram.com/p/CPDXGz5A89O/?utm_medium=copy_link