مصداق حقوقی ممنوعیت ورود واکسن – محمود مسائلی

پرسش ها: تعریف دقیق حقوقی جنایت علیه بشریت طبق مقررات حقوق کیفری بین المللی چیست؟ عناصر تشکیل دهنده آن نوع جنایات چیست؟ آیا فرمان ممنوعیت خرید و اکسن های ایمن سازی در برابر ویروس کرونا می تواند مصداق بارز جنایت علیه بشریت باشد؟

فراگیری ویروس کرونا باعث از دست رفتن جان هزاران هموطن بی گناه شده است. اما اصلی ترین عامل در این نرخ بالای مرگ و میر حاصل از ابتلای به ویروس کرونا، نا صرفا رفتار مردمی که در باره روش های پیشگیری تعلل می ورزند، و یا نتیجه بی کفایتی مسئولان کشور، بلکه از همه مهمتر ناشی از جزم اندیشی مذهبی همراه با لجاجت بیهوده شخص خود-خوانده اول مملکت و ذهن متوهم او در خصوص دشمنان خیالی است.

ماده ٧ اساسنامه، در بند یکم جنایت علیه بشریه را شامل ۱۱ نوع عمل جنایتکارانه می داند:

1. آدم کشی؛
2. نابودسازی؛
3. بردگی؛
4. اخراج یا انتقال اجباری جمعیت؛
5. حبس یا محرومیت شدید برخورداری دیگر آزادی های فیزیکی (جسمانی که نقض قواعد اساسی حقوق بین الملل می باشد؛
6. شکنجه؛
7. تجاوز، بردگی جنسی، روسپیگری اجباری، بارداری اجباری، عقیم سازی اجباری، یا هر نوع دیگری از خشونت جنسی که از نظر وزن قابل مقایسه با این جنایات باشد؛
8. آزار و اذیت علیه گروه یا مجموعه ای قابل شناسایی از نافراد بر اساس ویژگی های سیاسی، نژادی، ملی، قومی، فرهنگی، مذهبی، جنسیتی (طبق تعریف پاراگراف سوم)، یا سایر دلایلی که طبق قوانین بین المللی به گونه ای جهانشمول غیرقانونی شناخته شده اند، در ارتباط با هرگونه عملی که در این بند به آن اشاره شده است. یا هر جنایتی که در صلاحیت دیوان است؛
9. ناپدید شدن اجباری افراد؛
10. جنایت آپارتهاید؛
11. سایر اقدامات غیر انسانی با ویژگی های مشابهی که عمداً باعث رنج بزرگ، یا آسیب جدی به بدن یا سلامت روحی و جسمی می شود.

شایان ذکر است که موارد بالا می بایست دارای ویژگی های زیر باشد تا بتوانند به عنوان جنایت علیه بشریت تلقی شوند:

1. جایت مرتکب شده گسترده باشد.
2. نظام وار باشد. یعنی با برنامه ریزی صورت گیرد
3. علیه شهروندان عادی انجام پذیرد
4. با آگاهی عاملان جنایت همراه باشد
5. علاوه براین، اینها جنایاتی هستند که در زمان صلح انجام می شوند. لذا نباید با جنایات جنگی اشتباه گرفته شوند
6. عاملا جنایت دولتی ها هستند. اما جنایتکاران غیر دولتی (مانند آتش به اختیاران امر به معروف کننده) نیز می توانند در این ردیف قرار گیرند
7. جنایات اتفاقی و یا از روی غیر عمد و قصد صورت نمی پذیرند
8. علیه گروه های خاص قومی، مذهبی، و یا نژادی خاصی نیستند. بلکه علیه هر انسان بی گناه غیر نظامی اتفاق می افتند. بنابراین، نباید با جنایت نسل کشی نیز اشتباه گرفته شوند.

علی رغم این توصیحات روشن، در خصوص آنچه به مردم ایران مربوط می باشد، مواردی که در بالا زیر آنها خط کشیده شده است. در میان اینان نیز دو مورد خاص “نابودسازی” و “سایر اقدامات غیر انسانی” بطور مستقیم و آشکارا با شرایط زندگی مردم ایران ارتباط دارد. در حقیقت، این دو مورد خاص یعنی “نابودسازی” و “سایر اقدامات انسانی…” می توانند اثبات کننده مسئولیت کیفری حاصل از ممنوعیت ورود واکسن کرونا به ایران بوده و مصداق روشن ارتکاب جنایت علیه بشریت توسط رهبر خود-خوانده انقلاب اسلامی و پیروان درجه اول او می باشد، خواه آنان مقامات دولتی باشند، و خواه پیروان جزمکرای آتش به اختیار. برای توضیح این موضوع می توانیم توضیح بیشتر و دقیقتر این دو مقوله جنایت علیه بشریت را طبق همان ماده هفت اساسنامه رم، در بند ۲ پیگیری نماییم. بر اساس این بند:

• ماده ٧، بند دوم، پاراگراف ۲: “نابودسازی” شامل ایجاد عمدی شرایط {سخت} زندگی، از جمله محرومیت از دسترسی به غذا و دارو است که برای نابودی بخشی از جمعیت اعمال می شود.
• ولی ماده ٧، بند دوم، “اقدامات غیر انسانی…” را توضیح نداده است. البته هدف از قراردادن این نوع جنایت در اساسنامه رم این بوده است که در صورت ظهور جنایاتی سبعانه که نمی توانند مشمول تعاریف این ماده اساسنامه شوند، آن جنایات بی کیفر باقی نمانند. در حقیقت بنیانگذاران دادگاه کیفری بین المللی نگاهی به آینده و شرایط احتمالی بر آن نیز داشته اند. برای تاسیس ابعاد کیفری این نوع اقدامات غیر انسانی می باست سه ویژگی را در نظر گرفت:

اول – بر اساس اصل حقوقی “از همان نوع”،[1] این نوع اقدامات غیر انسانی شامل اعمالی هستند که دارای ماهیتی جنایی مشابه اقدامات قبلی مانند قتل ، نابودسازی ، به بردگی کشاندن، تبعید، و شکنجه باشند؛ یعنی مواردی که دیگر بندهای همان ماده هفت اساسنامه رم توضیح داده شده اند.

دوم – اینها شامل اقداماتی هستند که باعث صدماتی جسمی، روحی، و یا آسیب هایی به کرامت انسانی می شوند.

سوم – خود اساسنامه رم در همان مقوله یازدهم از بند یک ماده ٧، اقدامات غیر انسانی را شامل مواردی می داند که به هدف ایجاد رنج بزرگ، یا آسیب جدی به بدن یا سلامت روحی و جسمی انجام می شود.

به هرحال، و علی رغم عدم توضیح روشن و کافی موارد و مقوله های جنایات حاصل از “اقدامات غیر انسانی…”، با مراجعه به اساسنامه دایوان کیفری موقت برای یوگسلاوی سابق، در موارد زیر شواهد روشنی از توضیح این نوع جنایت علیه بشریت نیز یافت:

1. قضیه دلالیک: “رفتار غیر انسانی یک عمل یا ترک فعل عمدی که تصادفی نیست،  یعنی اینکه باعث رنج یا صدمات جدی روحی و جسمی یا حمله جدی به کرامت انسان می شود.”[2]
2. در قضیه دایک: ” [الف] به عنوان یک حداقل، […] «سایر اقدامات غیر انسانی» باید شامل اعمالی باشد که بر انسان تحمیل شده است و باید دارای ماهیتی جدی باشد”.[3]
3. در کیفرخواست نیکولیچ، دادستان دیوان بین المللی کیفری برای یوگسلاوی سابق اظهار داشت که: “نیکولیچ (…) با شرکت در اقدامات غیر انسانی علیه بیش از ۵۰۰ غیرنظامی (…) با به خطر انداختن سلامتی و رفاه زندانیان و ارائه غذای نامناسب جنایتی علیه بشریت مرتکب شده است.[4]
4. در قضیه تادیک، دیوان “اعمال غیر انسانی دیگر” را با قید دو شرط اینگونه توضیح می دهد: “اول اینکه باید شامل اعمالی دیگر باشدکه از نظر وزن {جنایتکارانه} مشابه اقدامات بندهای قبلی باشند. ثانیاً، این نوع اقدامات باید باعث صدماتی {جدی} به انسان از نظر جسمی یا روحی، سلامتی یا کرامت انسانی آنها بشود”.[5]
5. در قضیه کوپرسکیک، دادگاه نظر می دهد که “این امکان وجود دارد که مجموعه ای از حقوق اساسی مربوط به حقوق بشر را در نظر بگیریم که نقض آنها ممکن است در شرایطی با جنایت علیه بشریت همراه باشد. بنابراین، به عنوان مثال، انواع رفتارهای ظالمانه یا تحقیرآمیز جدی نسبت به افراد متعلق به یک گروه قومی، مذهبی، سیاسی یا نژادی خاص، یا موارد جدی گسترده و یا سازمان یافته رفتارهای ظالمانه یا تحقیرآمیز با قصد تبعیض، آزار ، و شکنجه بدون شک معادل جنایت علیه بشریت است”.[6]
6. فراتر از دیوان بین المللی کیفری برای یوگسلامی سابق، در قضیه کایشیما در دیوان بین المللی کیفری موقت برای روآندا نیز این نوع جنایت مربوط به “اعمال غیر انسانی دیگر…” توضیح داده شده است: “برای اینکه متهمان به دلیل جنایت علیه بشریت به دلیل اعمال غیرانسانی دیگر مجرم شناخته شوند، باید، از جمله، مرتکب یک عمل با شدت و جدیت مشابه جنایات شده باشند. به منظور ایجاد […] عمل غیر انسانی این دسته از جنایات مهم شامل اشکال عمدی حاصل از نتایج غیرانسانی (نسبتاً جدی) است که قابل پیش بینی بوده و با بی توجهی بی پروا انجام شده است”.[7]

همه جنایاتی که موجب مسئولیت کیفری بین المللی هستند، شامل جنایت علیه بشریت باید دارای سه عنصر تعیین کننده باشد. این عناصر جناییی در طی مجمع کشورهای عضو اساسنامه روم دیوان کیفری بین المللی، در اولین جلسه خود در نیویورک ، 3در سپتامبر سال ۲۰۰۲ تعریف شدند. به دلیل پیچیدگی ها و تعدد گسترده نوع جنایات، توضیح عناصر تعیین کننده ویژگی جنایی یک اقدام و یا جلوگیری از اقدامی حیاتی (مانند دستور رهبر خود-خوانده انقلاب اسلامی برای جلوگیری از واردات واکسن کرونا به ایران)، می توان کمک شایانی در روشن ساختن ماهیت جنایت باشد. قبل از اینکه این عناصر توضیح داده شوند، مناسب است مقدار روشنگری در باره ماهیت و ویژگی های تفسیری موارد جنایت علیه بشریت صورت پذیرد. به این منظور به بخش مقدماتی توضیح عناصر تشکیل دهنده جنایت بر اساس اسناد حاص از جلسه مذکور بالا می پردازیم.[8]

اولا باید در نظر داشت که از آنجا ییکه ماده ٧ به حقوق کیفری بین المللی مربوط می شود، مفاد آن ماده باید مطابق با ماده ۲۲ و بطور دقیق تفسیر شودو یعنی اینکه در نظر گرفته شود که جنایات علیه بشریت مطابق با ماده ٧ از جدی ترین جنایات مورد توجه کل جامعه بین المللی  می باشد. این ماده بر مسئولیت کیفری فردی دلالت دارد و در برگیرنده رفتارهایی است که طبق قوانین بین المللی عموماً غیرقابل قبول می باشند. سیستم های اصلی حقوقی جهان نیز این مسئولیت کیفری را به رسمیت شناخته اند.

ثانیا اقدامات علیه مردم غیرنظامی در این زمینه شامل ارتکاب اقدامات متعدد مندرج در بند یک از ماده ٧ اساسنامه، به موجب یا در جهت تقویت یک دولت باشد. یا اینکه سیاستهای سازمان یافته برای انجام چنین اقداماتی در کار بوده باشد. بنابراین اینچنین اقداماتی مستلزم آن است که دولت یا سازمان به طور فعال چنین اقداماتیی را علیه مردم غیرنظامی ترویج و یا تشویق کند.

دادگاه کیفری بین المللی با تاسیس این ضابطه ها برای تعریف عمل جنایتکارانه، بطور مشخص سه عنصر را برای اثبات عمل جنایتکارانه در نظر گرفته است:

1. جنایت باید شامل عنصر فیزیکی باشد. یعنی باید آسیب های جدی و جبران ناپذیر بدنی به اشکال مختلف به عنوان مثال شامل شکنجه، زندانی شدن، نابودسازی را در بر گیرد.
2. عنصر متنی و یا شرایطی که در آن جنایت صورت می پذیرد، بطور جدی مورد توجه قرار می گیرد. منظور اینکه به طور سازمان یافته فضایی را ایجاد می کند که در آن عمل جنایت طراحی، تشویق، و یا انجام می پذیرد. به نظر می رسد که فضای تمامیت خواهانه، سرکوب، سانسور شدید، شستشوی مغزی می تواند به درستی آن شرایط ارتکاب جنایت را توضیح دهد. به همین دلیل، عنصر متنی و یا شرایطی خود شامل ویژگی گستردگی و سازمان یافته بودن جنایت می باشد. باید باز هم یادآوری کرد که موارد جنایاتی که از روی سهو و یا تصادفی صورت گرفته باشد، مشمول بند هفتم اساسنامه رم نمی شود. از اینروی قصد و عمد در انجام جنایت می تواند ماهیت عمل را توضیح دهد.
3. عنصر ذهنی، و یا به عبارتی دانش و آگاهی داشتن نسبت به عمل جنایت، نیز از مهمترین ویژگی های تاسیسی عمل جنایت می باشد. ماده ۳۰ اساسنامه رم این عنصر را به خوبی توضیح داده است: “مگر اینکه خلاف اثبات شود، فقط در صورتی که جنایت با قصد و آگاهی مرتکب شده باشند، از نظر کیفری آن جنایت در صلاحیت دادگاه قرار می گیرد”. آگاهی یعنی دانش داشتن به وجود شرایطی است که در پآن جنایت اتفاق می افتد.[9]

[1] Ejusdem Generis. A Latin phrase meaning “of the same kind”.

[2] ICTY, Prosecutor v. Delalić et al., ”Judgement”, IT-96-21-T, 16 November 1998, para. 543.

[3]  ICTY, Prosecutor v. Tadić (alias “Dule”), “Judgement”, IT-94-1-T, 7 May 1997, para. 728.

[4] https://www.icrc.org/en/doc/resources/documents/article/other/57jq32.htm

[5] ICTY, Prosecutor v. Tadić (alias “Dule”), “Judgement”, IT-94-1-T, 7 May 1997, para. 729.

[6] ICTY, Prosecutor v. Kupreškić et al., “Judgement”, IT-95-16-T, 14 January 2000, para. 566.

[7] ICTR, Prosecutor v. Kayishema and Ruzidana, “Judgement”, ICTR-95-1-T, 21 May 1999, para. 583.

[8] https://www.icc-cpi.int/resourcelibrary/official-journal/elements-of-crimes.aspx#article7

[9][9] برای توضیح جزئیات این بحث نگاه کنید به   Modes of Liability and the Mental Element: Analyzing the Early Jurisprudence of the International Criminal Court.