چکیده: این مطلب مروری است اجمالی بر تاریخ حضور سیاسی زنان از اواخر قرن ۱۳ شمسی تا ابتدای قرن ۱۵ شمسی. پرسش پایه ی این تحقیق مبتنی برچگونگی پیدایش فمینیسم سیاسی ونحوه حضورفمینیسم سیاسی در انتخابات در بیش از یک قرن گذشته است. این تحقیق درهفت جستاربه ترتیب تاریخ وقایع، دراختیار خوانندگان قرار خواهد گرفت. مطلب زیر جستار دوم از این مجموعه است.
برابری خواهی بمثابه گفتمان راهبردی زنان در« انقلاب سفید» وگفتمان فراموش شده زنان مبارز
تقابل خصمانه دو واقعه یعنی اصلاحات موسوم به انقلاب سفید محمد رضا شاه پهلوی وکسب حق رای زنان از یک سو و شورش روحانیون درخرداد ۱۳۴۲، به رهبری آیت الله خمینی از سوی دیگر جامعه دوقطبی شده را برله وعلیه موضوع زنان پیش می برد.
موضوع زنان در نهادهای رسمی ودولتی زنان از جمله «سازمان زنان» ومجله های ویژه زنان مثل «اطلاعات بانوان» از دهه چهل تا اواسط دهه پنجاه درجهت برون رفت زنان از سنت به مدرنیته پیش رفت. پیشرفت هایی نظیر اجباری کردن سواد آموزی، بهداشت باروری، حجاب وقوانین خانواده نوعی برون رفت زنان از چارچوب زندگی سنتی و مردسالارانه را نشانه گرفته بود.
بخش دیگر جامعه که پایگاه اصلی آنان درمیان روحانیون، مسلمانان مبارز و ضد حکومت پهلوی، روشنفکران چپ و غیرمذهبی ،کسبه و بازاریان یافت می شد، به گفتمان برابری خواهی وقعی ننهاده و درپی گفتمان غالب ضد حکومت راه مبارزه با حکومت پهلوی را پیش گرفتند.
نقش زنان درسازمان ها واحزاب سیاسی چپ ومسلمان وحضورآنان در مبارزات چریکی علیه حکومت پهلوی، شاهدی بر مبارزات زنان دردهه چهل و پنچاه برعلیه حکومت پهلوی است. هرچند گفتمان برابری خواهی، درخانه های تیمی، درخشاب مسلسل های دستی ودربسته های سیانورجانباختگان راه آزادی، پوسید و ازمیان رفت. آنچه جایگزین آن گفتمان پوسیده شد، نقد گفتمان «بقا» با مطالعه «ردتئوری بقا» اثر زنده یاد امیرپرویزپویان [i] بود!
جریان میانی این دوگفتمان دراوایل دهه چهل تا ابتدای دهه پنجاه از روزنه هایی کوچک چراغ موضوع زنان را روشن نگاه میداشت. ازجمله حضوردرخشان «فروغ فرخزاد» درادبیات و حضور «بهرام بیضایی» با ساختن فیلم هایی چون «کلاغ» وبعد « غریبه و مه» که موجب شد تا وجهه مثبتی از حضورزنان اعم از تحصیل کرده و محروم از تحصیل ازطریق هنر وادبیات به جامعه روشنفکری معرفی شود.[ii]
تضاد گفتمان برابری خواهی و انقلاب اسلامی
انقلاب ۵۷ یک بار دیگرنقشی از تقابل گفتمان برابری خواهی با گفتمان ضد استبداد را درآینه جامعه نمایان ساخت. درواقع اگردرسال ۱۳۱۴، قانون کشف حجاب موجب غلبه گفتمان ضد استبداد بر گفتمان برابری‌خواهی شد، درسال ۱۳۵۷، غلبه گفتمان ضد استبدادی و امپریالیستی موجب نادیده گرفتن قانون حجاب اجباری واساساَ گفتمان برابری خواهی شد.[iii]
درحالیکه، سازمان های سیاسی واکثر روشنفکران چپ و غیرچپ، گفتمان برابری خواهی زنان را همچون سازی مخالف درهمنوایی مبارزات ضد امپریالیستی تعریف می کردند، «منیره گرجی» تنها زن حاضر در اولین مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی، بااعتراض به اصل ۱۱۵ قانون اساسی مبتنی برشرط مرد بودن رییس جمهور، سبب ساز بحث های زیادی شد.
هرچند اعتراض منیره گرجی از سوی هیچیک از زنان مبارزسکولار و گروه کثیری که در محمایت نشد اما شگفتا که گفتمان مشارکت سیاسی زنان از سوی او درجامعه انقلاب زده طرح شد. حاصل پافشاری منیره گرجی درمجلس واعتراض «اعظم طالقانی» از طریق انجمن زنان مسلمان وبحث های میان مردان مجلس خبرگان، ازموافق و مخالف، درنهایت به آنجا رسید که واژه عربی وچند تعبیره «رجل» جایگزین واژه «مرد» شد تا درتفسیری مناسب شامل زنان هم بشود که نشد که نشد!
گفتمان برابری خواهی در مشارکت سیاسی ازپایان دهه شصت و آغاز جنبش سبز
حکومت جمهوری اسلامی، با عبور از دهه شصت، و با پایان جنگ و پایان پروژه اعدام های گروهی زندانیان سیاسی، دوران موسوم به «سازندگی» با ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی را آغاز کرد. ازهمین دوران ، موضوع حقوق زنان را درهردوره از انتخابات، همچون ابزاری نمایشی از سوی حکومت به کارگرفته شد. همزمان زنان نزدیک به حکومت و زنان صاحب مناصب بالای دولتی نیز عموما گفتمان مشارکت سیاسی را به عنوان یکی از اهداف برنامه توسعه هزاره پیش گرفتند.
از دوران اصلاحات و ریاست جمهوری محمد خاتمی ،گفتمان مشارکت سیاسی زنان نه به عنوان گفتمان غالب، اما به عنوان گفتمانی قابل تامل و با نگاهی تردید آمیز درمیان زنان سکولار فمیینیست نیز به تدریج مورد بحث قرار گرفت.
سرانجام در انتخابات سال ۱۳۸۸، آن «توجه موسمی» به زنان که قرار بود درهردوره ازانتخابات زمین بازی حکومتی باشد، با چرخشی سیاسی درگفتمان غالب جنبش زنان، تبدیل به زمین بازی جنبش زنان وبازی گردانان آن شد. این زمین نه به قصد بناکردن کاخ قدرت که به قصد پرورش نهال های سربرآورده ازگفتمان برابری خواهی ازسوی جنبش زنان مصادره‌ی به مطلوب شد. تشکیل «همگرایی زنان برای طرح مطالبات دردوران انتخابات» نتیجه عملی تلاش زنان برای چرخش از گفتمان حقوقی به گفتمان سیاسی با اهداف برابری خواهانه بود. بعد از چهارسال سرکوب خشونت بار دردوران ریاست جمهوری احمدی نژاد، در حالی که جنبش های مطالبه محور درائتلافی متکثر درفضای انتخاباتی از کاندیداهای پیشرواصلاح طلب حمایت می کردند، «همگرایی زنان» بدون نام بردن ازهیچ کاندیدایی، سواربرگفتمان انتخابات، وارد کارزار انتخاباتی شد. «ما به مطالبات زنان رای می‌دهیم» شعاربرخاسته ازاهداف این کمپین بود .
[i] https://www.radiozamaneh.info/u/wp-content/uploads/2020/04/Madi_No20_M.Satwat.pdf سطوت، مریم . مادی نمره بیست. کلن:انتشارات فروع۲۰۱۹
[ii] طاهره یاسمین هادیان جزی .زن درسینمای ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی. (در) زن درتاریخ ایران معاصر. محموعه مقالات منصوره اتحادیه.شیرین بیانی و…. تهران: انتشارات کویر(و) انجمن زنان پژوهشگر تاریخ. ۱۳۹۰.
[iii] منصوره شجاعی. نگاهی به ادوارمبارزه با حجاب اجباری. بخش نخست: از واقعه بدشت تا تظاهرات حجاب در سال ۱۳۵۷. https://iranintl.com/جامعه/از-واقعه-بدشت-تا-تظاهرات-حجاب-در-سال-۱۳۵۷