چکیده: این مطلب مروری است اجمالی بر تاریخ حضور سیاسی زنان از اواخر قرن ۱۳ شمسی تا ابتدای قرن ۱۵ شمسی. پرسش پایه‌ی این تحقیق مبتنی بر چگونگی پیدایش فمینیسم سیاسی و نحوه حضور فمینیسم سیاسی در انتخابات در بیش از یک قرن گذشته است. این تحقیق د رهفت جستار به ترتیب تاریخ وقایع، دراختیار خوانندگان قرار خواهد گرفت. مطلب زیر جستار سوم از این مجموعه است.
گفتمان انتخابات آزاد بستری برای گفتمان برابری خواهی
جامعیت و زنانگی شعار «ما به مطالبات زنان رای می دهیم»[i] و نیز بیانیه‌ی اعلام موجودیت همگرایی [ii]موجب شد که در پی دعوت این ائتلاف از نمایندگان طیف‌های مختلف در جنبش زنان، اکثر قریب به اتفاق طیف‌های مختلف در جنبش زنان به این ائتلاف پیوستند. یک هفته پیش از انتخابات، این ائتلاف پایان کار خود را اعلام کرد. پایان این ائتلاف پیش از شروع رسمی انتخابات به معنای بی‌طرفی این ائتلاف در انتخابات و پافشاری بر مطالبات زنان بود، هرچند اکثریت اعضای همگرایی مستقل از همکاری با همگرایی، درمقام فردی و شهروندی خود در انتخابات شرکت کردند.
بخشی از اعضای جنبش زنان نیز اساسا با این ائتلاف همکاری نکردند و با تعریفی مبتنی بر دیدگاه طبقاتی روشنفکران مارکسیست ابتدای قرن بیستم، شرکت در انتخابات و حق رای زنان را در زمره «حقوق علیا مخدرات و نه حقوق زنان»[iii] تلقی کردند. معتقدان به این نحله فکری درجنبش زنان تاکتیک استفاده از فضای انتخاباتی برای ترویج گفتمان برابری خواهی را بی فایده تلقی کردند. هرچند حاملان این اندیشه، دروقایع بعد ازانتخابات، به اعتراضات مردمی پیوستند و مانند باقی مردم از حملات و سرکوب رژیم در امان نماندند، اما طبیعت حضور آنها در اعتراضات و همراهی با تظاهرات مردمی در تداوم طبیعی رفتار دوران انتخاباتشان نبود. در واقع همبستگی و همراهی آنان با مردم هرچند بسیار ارزشمند بود اما ادامه منطقی استراتژی و تاکتیک تعریف شده آنها نسبت به گفتمان انتخاب آزاد، و حتی استفاده از فضای باز انتخابات آن دوره، برای ترویج گفتمان برابری خواهی نبود. شاید بتوان گفت که بسیاری از شرکت کنندگان فعال در تظاهرات جنبش سبز، در فقدان گفتمان راهبردی، عموما پروژه مشخصی برای تداوم همراهی با جنبش سبز نداشتند. بدین ترتیب در غیاب رهبری پیشرو و عدم هماهنگی در برنامه‌ها و اهداف رهبری نمادین جنبش، پتانسیل بالقوه حضور گسترده مردمی نه تنها نتوانست به مشارکتی بالفعل بیانجامد بلکه به خشونت آمیزترین روش‌ها سرکوب شد.
اما تعدادی از اعضای ائتلاف همگرایی زنان، علیرغم تهدید‌های حکومتی، اما با تکیه بر گفتمان فمینیسم سیاسی، و پیوند جنبش‌های مطالبه محور با تاکید بر اهداف برابری‌خواهانه، تاکتیک‌ها و برنامه‌های مرتبط با جنبش مردمی را در بحبوحه اعتراضات و تظاهرات گسترده مردمی تا سرکوب گسترده زمستان ۸۹ ادامه دادند. این ائتلاف با چنین دیدگاهی، یک ماه پس از شروع تظاهرات مردمی «کمیته مبارزه با خشونت در جامعه» را تشکیل داد. با کمترین نیرو به لحاظ کمی، و با بیشترین امید به لحاظ کیفی، تلاش برای حفظ تعادل میان «خشم مردمی» و «خشونت حکومتی» را به عنوان تاکتیک حضور در تظاهرات اتخاذ کرد. این تاکتیک موجب شد که زنان همگرایی و دیگر زنان در طول تظاهرات خیابانی در مقابل حمله وحشیانه سربازها، جوانان معترض را در پناه آغوش مادرانه خویش حمایت کنند روزها و شب‌ها در خانه‌هایی دور ازهم با ترس و لرز، دفترچه‌های آموزشی کوچکی با الهام دفترچه‌های «کمپین یک میلیون امضا» تهیه کنند تا در طول تظاهرات بین مردم پخش کنند.[iv] این دفترچه‌ها حاوی مطالبی درترویج روش‌های مسالمت آمیز جنبش زنان درتظاهرات خیابانی، چگونگی دفاع مدنی درمقابل حملات وحشیانه نیروهای مهاجم، و تاکید بر همسویی برخی از مطالبات جنبش زنان با جنبش دموکراسی خواهی بود.
انتخاب وزیر زن تقابل گفتمان فمینسیم سیاسی با گفتمان سرکوب
دولت روی کار آمده با تقیه و تقلب انتخاباتی، در ادامه سرکوب و کشتار مردمی در روز ۱۴ مرداد به وقاحت و گستاخی ویژه حکومت‌های ایدئولوژیک، در سالگرد انقلاب مشروطه برای رای اعتماد عازم میدان بهارستان بود که با تظاهرات عظیم مردمی مواجه شد، این تظاهرات که از سوی حکومت وقت قابل پیش بینی بود، معرفی اعضای کابینه را یک روز به تعویق انداخت و سرانجام در۱۵ مرداد اعضای نهایی اعلام شدند. سه زن معرفی شده از سوی محمود احمدی نژاد،
به استناد تفاسیر و احادیث درمورد وزارت زنان، رای اعتماد نگرفتند. اما سرانجام پس از دو روز بحث و بررسی مرضیه وحید دستجردی برای وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی با رای نسبتا بالایی (۱۷۵ رای از مجموع ۲۸۶ رای) انتخاب شد. عده‌ای از زنان برابری‌خواه در خارج از کشور و نیز تعدادی که در دوران جنبش سبز از کشور خارج شده بودند به تعدادی از اعضای همگرایی و اعضای دیگر جنبش زنان پیشنهادی را برای تهیه بیانیه مشترکی در مواجهه با انتخابی ریاکارانه و ضد زن از سوی احمدی نژاد طرح کردند. این بحث نه فقط درمیان اعضای همگرایی بلکه در میان اکثر اعضای جنبش زنان آن روزها مطرح شد. شاید بتوان گفت که برای اولین بار در تاریخ مبارزات زنان ایران بود که گفتمان برابری‌خواهی در مواجهه با یکی از سیاه‌ترین دوره‌های تاریخ ایران جای خود را حفظ کرد.
تصمیم نهایی اتخاذ سکوت بود و نادیده انگاشتن کابینه‌ای که به هر صورت در خدمت دولت سرکوب بود. هرچند نه دولت را صالح می دانستیم و نه اعضای کابینه دولت سرکوب را، اما حضور یک زن وزیر در دولت میتوانست آغازی باشد بر تابوی چهل ساله ممنوعیت وزارت زنان!
اعلام همگرایی سبز زنان در روز جهانی زن ۱۳۸۹
علیرغم تعداد بالای دستگیری اعضای همگرایی دوران انتخابات، مخفی شدن عده‌ای دیگر و خروج تعدادی از آنان، و به طور کلی ضربه هولناکی که بر جنبش زنان وارد شد، اما هشتم مارس ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) در مراسمی که در دفتر زهرا رهنورد برگزار شد «همگرایی سبز زنان»[v] اعلام موجودیت کرد. در این نشست زنانی از نحله‌های گوناگون فکری جنبش زنان شرکت داشتند. این زنان رویکردی را نمایندگی می‌کردند که مشارکت سیاسی زنان را در جهتی پیش می‌برد که جنبش زنان در حرکت‌های سیاسی فراگیر مستحیل نشود و استقلال خود را ضمن پیوند با اهداف دموکراسی‌خواهی جنبش سبز مردمی حفظ کند. درآن نشست بیانیه‌ای برای اعلام مواضع و مطالبات همگرایی سبز تهیه شد و به امضای تمامی شرکت کنندگان که از طیف‌های متنوع همچون زهرا رهنورد، شهلا لاهیجی، پروین بختیارنژاد، ژیلا بنی یعقوب، نوشین احمدی، نسرین ستوده و نگارنده این متن نیز رسید.
نوروز ۱۳۸۹، همگرایی سبز زنان دومین نشست خود را برگزار کرد و بر تداوم مطالبات برابری خواهانه زنان تاکید کرد. تعداد شرکت کنندگان این نشست تقریبا دوبرابر اولین نشست در روز جهانی زن بود.
در نشست بعدی تصمیم اعضا بر تهیه بیانیه ای به مناسبت سالگرد انقلاب مشروطه در تابستان ۸۹، بود که در واقع نوعی اعلام مواضع فمینیسم سیاسی بود و نیز تاکید بر چرخش گفتمانی‌ای که به این ائتلاف انجامید. بیانیه همگرایی سبز در سالگرد جنبش مشروطه از به یاد ماندنی‌ترین تولیدات جمعی زنان، به لحاظ نگاهی جامع و تاریخی و نیز به لحاظ تبیین رویکرد جنبش زنان نسبت به موضوع سیاست، تاریخ، جنبش‌های دموکراسی خواهی، ملی‌گرایی بود.[vi]
این ائتلاف روند «دخالت فمینیستی در امر سیاسی» را به عنوان گفتمان راهبردی جنبش زنان به کار گرفت. سرکوب گسترده و وحشیانه حکومت به معترضان که برنامه‌هایی در همراهی با جنبش بهار عربی داشتند انجامید و سپس به حصر خانگی زهرا رهنورد که خود از اعضای فعال «هم اندیشی سبز زنان» بود انجامید.
[i] http://www.feministschool.com/spip.php?article2599 مدرسه فمینیستی
[ii] http://www.feministschool.com/spip.php?page=print&id_article=2461 مدرسه فمینیستی
[iii] “ Ladies’ rights not women’s rights” . Red Roza: A Graphic Biography of Rosa Luzemburg. Kate Evans. Rosa Luxemburg stiftung, Verso, 2015. P.64
[iv] گفتمان پرهیز از خشونت ، گفتمان مشترک جنبش زنان و جنبش سبز. زنگ پنجم . نشریه داخلی مدرسه فمینیستی . زنگ پنجم.(صص.226-296).
نیز نگاه کنید به : http://www.feministschool.com/spip.php?article6233
[v] https://sabzgush.wordpress.com/2012/03/08/چرخش-گفتمان-در-جنبش-زنان؛-از-هشت-مارس-۵۷/
[vi] http://www.feministschool.com/spip.php?article5435