تنوع اقلیم و طبیعت ایران اقوام ، ادیان، مذاهب، عقاید و افکار گوناگونی را در خود پرورانده است. این تنوع به پویایی جامعه افزوده است. از طرف دیگر حکومت‌ها به تضعیف اقوام و ایلات متمایل بودند و رهبران دینی دگراندیشیان را بر نمی‌تابیدند و دگردینان را اغلب مورد تبعیض قرار می‌دادند. در دوران مدرن، ترویج گفتمان مثبت‌گرای غربی آمیخته با ناسیولانیزم یکدست‌گرا و یا اسلام‌گرایی فرمانبری خواه، تنوع فرهنگی را تهدید کرده است.
این مقاله کوششی است برای نشان دادن نقش اغلب نادیده و یا ناچیز خوانده شده دگردینان ودگراندیشانی که با وجود فشار، سرکوب، و به حاشیه رانده شدن، سهم مهم و مؤثری در اعتلای ایران درعرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، هنری، اجتماعی و سیاسی داشته‌اند.