شرحی انتقادی بر روان‌شناسی‌های انتقادی [مقاله کنفرانس]

چکیده

روان‌شناسی‌های انتقادی نوظهور در دهه‌های اخیر و پس از چیرگی پارادایم پست مدرنیسم رو به افزایش نهاده است. امروزه عنوان روان‌شناسی انتقادی به یکی از پربسامدترین اصطلاحات حوزه روان شناسی تبدیل شده است. مجلدهای مختلفی که متشکل از مقالاتی متعدد از سوی به‌اصطلاح روان‌شناسان انتقادی است به شکلی انبوه در حال تولید است. ژورنال‌ها، کنفرانس‌ها و سمپوزیوم‌های متعدد، ذیل این عنوان، در اکثر دپارتمان‌های دانشگاهی روان‌شناسی دیده می‌شوند. اما در واقع، روان‌شناسی انتقادی بیشتر از این که یک حوزه خاص یا میان‌رشته‌ای مطالعاتی باشد، شبیه به چتری است که طیفی از رویکردهای انتقادی ناشی از استیصال در برابر حل بحران معنایی و کارکردی روان‌شناسی را در بر گرفته است. رشد قارچ گونه و پراکنده روان‌شناسی‌های انتقادی خود بیش از هر چیز حاکی از بحران عمیق روان‌شناسی به مثابه یک علم است، آنچه باید بیش از هر چیز، خود از منظر معرفت‌شناختی و روش‌شناختی مورد بررسی تاریخی قرار گیرد. علیرغم ادعای روان‌شناسان انتقادی جریان غالب، روان‌شناسی انتقادی، دهه‌ها پیش و تقریبا همزمان با ظهور خود روان‌شناسی در قامت دانشی که مدعای علم بودن را داشت، آغاز شده است. به عبارت دیگر روان‌شناسی انتقادی خود عمری به درازای این دانش همواره در بحران داشته است. اما دست‌یابی به روایتی انتقادی از این تاریخ انتقادیِ روان‌شناسی انتقادی که امروزه به حاشیه رانده شده است مستلزم ارائه بازنمایی‌ای از روان‌شناسی علمی انتقادی دارد. با وام ستاندن از لو ویگوتسکی می‌توان این گونه عنوان کرد که ما به جای پرداختن به «روان‌شناسی انتقادی سطح» و «روان‌شناسی انتقادی عمق» بایستی به سوی خلق یک «روان‌شناسی انتقادی ارتفاع» حرکت کنیم. روان‌شناسی انتقادی‌ای که در پی (باز)ساختارشکنی روان‌شناسی جریان غالب -اعم از انتقادی و غیر انتقادی- است و نه تنها بحران فلسفی، معناشناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی روان‌شناسی را مورد تحلیلی انتقادی قرار می‌دهد، بلکه به شکلی بالارونده -روان‌شناسی انتقادی ارتفاع- از مرزهای تفسیرِ صِرف فرارفته و در حرکت دیالکتیکی ساحت نظر و پراتیک به تغییر جهان بپردازد. در این بحث سعی بر آن است که نخست شمایی کلی از ظهور و بروز روان‌شناسی‌های انتقادی ارائه شود. در مرحله دوم از منظری نظری، انواع رویکردهای روان‌شناسی انتقادی در حوزه‌های کلی‌تر طبقه‌بندی شود، و در مرحله سوم، ضمن معرفی پروژه تاریخ و جاری روان‌شناسی مارکسیستی -روان‌شناسی ارتفاع- رویکردی جایگزین معرفی می‌شود.